زمین تشنه، آسمان بخیل

بر اساس گزارش‌های سازمان هواشناسی، پاییز امسال نه تنها رؤیای قدم‌زدن زیر باران را برای ایرانیان به تعویق انداخته، بلکه زنگ خطر کم‌آبی را در سراسر کشور به صدا درآورده است. میانگین بارش کشور در این دوره تنها ۲.۳ میلی‌متر بوده، در حالی که آمار بلندمدت ۱۳ میلی‌متر را نشان می‌دهد؛ کاهشی ۷۵ درصدی نسبت به سال گذشته و ۸۲ درصدی در مقایسه با میانگین ۵۷ ساله. کارشناسان این وضعیت را بدترین پاییز نیم‌قرن اخیر می‌دانند؛ فصلی که بیش از هر چیز، شبیه تابستانی طولانی است تا خزانی بارانی.

به گزارش اقتصاد ملی ، در سالی که بسیاری از مردم چشم‌انتظار نخستین باران پاییزی بودند، ابرها خاموش ماندند. از خراسان تا فارس، از اصفهان تا تهران، زمین تشنه است و آسمان بخیل. داده‌های مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که میانگین بارش کشور در مهر و نیمه نخست آبان، به کمترین سطح در تاریخ ثبت‌شده داده‌های اقلیمی ایران رسیده است.احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم، این وضعیت را «پاییزِ بدون نفس» می‌خواند و می‌گوید: «سامانه‌های بارشی مدیترانه‌ای امسال تضعیف شده‌اند و جریان‌های پرفشار سیبری که معمولاً از شمال شرق کشور نفوذ می‌کنند، به‌دلیل گرمایش شدید منطقه‌ای، کارکرد طبیعی خود را از دست داده‌اند. این دو عامل در کنار هم باعث شده‌اند تا الگوی بارش در ایران به هم بخورد و بارندگی‌ها به تأخیر بیفتد.»از نگاه اقلیم‌شناسان، این شرایط تنها نتیجه یک سال خاص نیست. در شش سال گذشته، پاییزهای ایران پی‌درپی خشک بوده‌اند؛ روندی که نشانه‌ای از تغییر ساختار اقلیم منطقه است. دمای هوای کشور به‌طور میانگین حدود یک درجه بالاتر از نرمال فصلی است و همین مقدار برای افزایش تبخیر و کاهش رطوبت خاک کافی است تا هر قطره باران احتمالی، پیش از رسیدن به زمین بخار شود.

 نقش الگوهای جهانی در خشکسالی منطقه

پدیده‌های جوی بزرگ‌مقیاس، مانند لانینا و ال‌نینو، نقشی کلیدی در تغییرات بارش ایران دارند. به گفته کارشناسان پژوهشگاه هواشناسی، امسال نشانه‌های لانینا در اقیانوس آرام تقویت شده است. لانینا با سردتر کردن سطح آب اقیانوس آرام، موجب کاهش جابه‌جایی رطوبت به سمت خاورمیانه می‌شود. در مقابل، ال‌نینو که معمولاً باعث بارش بیشتر در منطقه می‌شود، امسال غایب است.از سوی دیگر، گرمایش کره زمین سبب تغییر در موقعیت و شدت سامانه‌های پرفشار و کم‌فشار می‌شود. در نتیجه، جریانات مدیترانه‌ای که رطوبت بارش ایران را تأمین می‌کنند، تضعیف و جابه‌جا شده‌اند. این تغییرات، الگوی بارشی کشور را آشفته کرده و فصلی را رقم زده‌اند که عملاً بارش‌هایش نه تنها کم، بلکه پراکنده و غیرقابل پیش‌بینی شده است.

 پاییزِ بدون آب، زمستانِ نگران‌کننده

مدل‌های فصلی پژوهشگاه هواشناسی نشان می‌دهند که پاییز امسال با تأخیر ۱۰ تا ۱۵ روزه در آغاز بارش‌ها همراه خواهد بود و میزان بارش در بیشتر نقاط کشور کمتر از نرمال باقی می‌ماند. تنها سواحل جنوبی دریای خزر، شامل گیلان و مازندران، ممکن است به میانگین بلندمدت نزدیک شوند، اما فلات مرکزی و شرق کشور همچنان در سکوت خواهند ماند.پیش‌بینی‌ها برای زمستان نیز چندان امیدوارکننده نیست. نیمه غربی کشور ممکن است به شرایط نرمال نزدیک شود، اما شرق و جنوب شرق، با کم‌بارشی و دمای بالاتر از میانگین روبه‌رو خواهند بود. کارشناسان معتقدند حتی اگر در زمستان بارش‌هایی رخ دهد، قادر به جبران کسری شدید پاییز نخواهد بود.

سدهای خالی، دشت‌های تشنه

خشکسالی پاییزی اثر خود را در منابع آبی کشور به‌وضوح نشان داده است. آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران حاکی از آن است که حجم ذخیره سدهای مهم کشور به پایین‌ترین سطح دو دهه اخیر رسیده است.در تهران، سد لتیان تنها ۸ میلیون مترمکعب آب دارد – ۷۵ درصد کمتر از مدت مشابه سال گذشته – و سد امیرکبیر نیز به مرز بحران نزدیک شده است. میزان آب قابل استفاده در سدهای پنج‌گانه پایتخت، کمتر از ۴۰ درصد ظرفیت کل است.در استان‌های مرکزی و شرقی، وضع وخیم‌تر است. سد زاینده‌رود در اصفهان، که روزگاری منبع حیات کشاورزی و صنعت این استان بود، تنها ۱۲ درصد ظرفیت خود را در اختیار دارد. در خراسان رضوی، سد دوستی کمتر از نصف سال گذشته آب ذخیره کرده و در سیستان و بلوچستان، بیش از ۹۰ درصد تالاب هامون خشک است.کاهش ذخایر آبی، اثر مستقیمی بر تولید برق‌آبی نیز گذاشته است. بر اساس گزارش وزارت نیرو، تولید نیروگاه‌های برق‌آبی کشور در شش‌ماهه نخست سال جاری ۵۴ درصد کاهش یافته است. این رقم، فشار مضاعفی بر شبکه برق وارد می‌کند و خطر خاموشی‌های زمستانی را افزایش می‌دهد.

کشاورزی در آستانه بحران

ایران کشوری است که بیش از ۹۰ درصد منابع آبی خود را در بخش کشاورزی مصرف می‌کند. کاهش بارش‌ها و تداوم خشکی خاک، مستقیماً تولید محصولات پاییزه مانند گندم، جو و کلزا را تهدید می‌کند.به گفته معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، در برخی استان‌های جنوبی و شرقی، کاهش سطح زیرکشت آبی تا ۷۵ درصد گزارش شده است. در کرمان و سیستان، بسیاری از کشاورزان از بیم بی‌محصولی، کشت را به تعویق انداخته یا به محصولات کم‌آب‌بر روی آورده‌اند.از سوی دیگر، افزایش دما موجب بالا رفتن نیاز آبی گیاهان شده است. این مسئله باعث می‌شود منابع محدود آب زیرزمینی بیش از پیش برداشت شوند، در حالی که سطح آب سفره‌ها در اغلب دشت‌ها به پایین‌ترین حد تاریخی رسیده است. طبق اعلام مرکز تحقیقات منابع آب، در بیش از ۴۰۰ دشت کشور، افت سطح آب زیرزمینی از ۵ تا ۲۰ سانتی‌متر در سال گزارش شده و فرونشست زمین در دشت‌های مرکزی به مرحله بحرانی رسیده است.

تالاب‌های خشک و زیست‌بوم در خطر

پاییز بی‌باران تنها مسئله‌ای کشاورزی یا اقتصادی نیست؛ این پدیده اکوسیستم‌های کشور را نیز به چالش کشیده است. بر اساس داده‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، بیش از ۶۰ درصد تالاب‌های ایران در وضعیت خشک یا نیمه‌خشک قرار دارند.تالاب گاوخونی در اصفهان، بختگان در فارس، جازموریان در کرمان و هامون در سیستان از جمله قربانیان خاموش این خشکسالی‌اند. خشک شدن این تالاب‌ها نه‌تنها باعث از بین رفتن زیستگاه‌های پرندگان مهاجر می‌شود، بلکه کانون‌های جدید گرد و غبار را ایجاد می‌کند؛ معضلی که در سال‌های اخیر سلامت میلیون‌ها ایرانی را تهدید کرده است.

 شهرهایی در آستانه بحران

تهران، تبریز، مشهد، اصفهان و کرمان از جمله کلان‌شهرهایی هستند که با خطر «روز صفر آبی» مواجه‌اند.اصطلاح “Day Zero” به زمانی گفته می‌شود که ذخایر آب شرب شهری به پایان می‌رسد و جیره‌بندی شدید آغاز می‌شود. در این شرایط، آب لوله‌کشی تنها چند ساعت در روز یا هفته در دسترس خواهد بود و سرانه مصرف ممکن است به ۲۵ تا ۵۰ لیتر در روز کاهش یابد؛ فعالیت‌های روزمره، از شست‌وشو تا تولید صنعتی، متوقف می‌شود و صف‌های طولانی برای دریافت آب بطری‌شده شکل می‌گیرد.کارشناسان می‌گویند اگر روند فعلی ادامه یابد و بارش‌های جبرانی رخ ندهد، تهران تا اواخر زمستان با چالش تأمین آب روبه‌رو می‌شود. جمعیت بالای مصرف‌کننده، فرسودگی شبکه توزیع و اتلاف ۳۰ درصدی آب در مسیر انتقال، این خطر را تشدید می‌کند. در تبریز و مشهد نیز، افت سطح مخازن سدها و کاهش آبدهی چاه‌ها موجب اعمال محدودیت‌های جدید در مصرف شده است.

تهدید کیفیت آب و خطر شوری

کم‌بارشی فقط کمیت آب را کاهش نمی‌دهد، بلکه کیفیت آن را نیز تهدید می‌کند. کاهش حجم مخازن سدها، غلظت املاح و آلاینده‌ها را افزایش می‌دهد و در برخی مناطق، شوری آب به حدی رسیده که برای کشاورزی یا حتی شرب نامناسب است. در خوزستان و بوشهر، ورود آب شور دریا به رودخانه‌ها بر اثر کاهش دبی آب شیرین، یکی از چالش‌های جدی است که حیات زمین‌های کشاورزی را تهدید می‌کند.همچنین، با تبخیر بیشتر آب سطحی و کاهش جریان رودخانه‌ها، پدیده رسوب‌گذاری و آلودگی میکروبی در منابع آب زیرزمینی افزایش یافته است. این مسئله، هزینه تصفیه آب شرب را بالا برده و فشار مضاعفی بر شرکت‌های آب و فاضلاب وارد می‌کند.

هشدار برای آینده؛ سال آبی خشک در راه است

پژوهش‌های اخیر مرکز اقلیم‌شناسی و داده‌های ناسا نشان می‌دهد که سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۵ احتمالاً یکی از خشک‌ترین سال‌های دهه اخیر خواهد بود. بر اساس مدل‌های جهانی، احتمال وقوع کم‌بارشی در شرق و جنوب شرق کشور بین ۳۰ تا ۴۰ درصد است. این پیش‌بینی‌ها با عدم قطعیت همراه‌اند، اما روند کلی هشداردهنده است: افزایش دما، کاهش بارش، و تداوم خشکی خاک.کارشناسان تأکید می‌کنند که حتی در صورت بهبود نسبی بارش در زمستان، ذخایر آب زیرزمینی برای بازگشت به شرایط پایدار به چند سال بارش نرمال نیاز دارند. به عبارت دیگر، خشکسالی کنونی نه یک پدیده موقت، بلکه بخشی از یک بحران ساختاری در نظام آبی کشور است.

 راهکارها و امید به تاب‌آوری

در برابر این وضعیت، کارشناسان بر ضرورت تدوین و اجرای سیاست‌های جامع مدیریت آب تأکید دارند.از جمله راهکارهای کوتاه‌مدت می‌توان به کنترل برداشت غیرمجاز از منابع زیرزمینی، نوسازی شبکه‌های فرسوده آبرسانی، استفاده از فناوری‌های نوین در آبیاری و گسترش بازچرخانی پساب اشاره کرد. در بلندمدت نیز باید الگوی کشت اصلاح شود، توسعه بی‌رویه در مناطق کم‌آب متوقف گردد و سرمایه‌گذاری در طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب با نگاه اکولوژیک انجام شود.سازمان هواشناسی پیشنهاد داده است که ستاد ملی سازگاری با خشکسالی مجدداً فعال شود تا هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی در زمینه مقابله با بحران آب تقویت گردد.از سوی دیگر، نقش شهروندان نیز حیاتی است. صرفه‌جویی در مصرف، استفاده از تجهیزات کم‌مصرف و فرهنگ‌سازی برای کاهش هدررفت آب می‌تواند سهم مؤثری در عبور از این دوران داشته باشد.

پاییز ۱۴۰۴، فراتر از یک فصل خشک، هشداری برای آینده است؛ فصلی که نشان داد بحران آب دیگر در راه نیست، بلکه رسیده است. زمین‌های ترک‌خورده، سدهای خالی و ابرهای خاموش، نشانه‌هایی از چالشی ملی‌اند که تنها با همبستگی، آگاهی و اقدام جدی می‌توان از آن عبور کرد.در نهایت، این پاییز بی‌باران می‌تواند دو معنا داشته باشد: یا پیش‌درآمدی بر آینده‌ای تشنه و پرهزینه، یا نقطه آغازی برای اصلاح مسیر و مدیریت پایدار منابع آبی. انتخاب با ماست — و فرصت، کوتاه‌تر از آن است که در انتظار بارانی بمانیم که شاید هرگز نبارد.