به تازگی مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی به تحلیل شاخصهای کالاهای صادراتی ایران پرداخت که نشان میدهد، بالاترین تعامل تجاری ایران در صادرات، طی سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۰ به ترتیب با کشورهای کره جنوبی، عراق و چین بوده است. کشورهای ترکیه و روسیه در رتبههای بعدی قرار دارند.
کالاهای صادراتی ایران با نیاز بازار تناسب ندارند
بر اساس تحلیلی که در این گزارش صورت گرفته به وضوح گویای آن است که روند رضایتبخشی در رابطه با کالاهای صادراتی ایران با نیازهای متنوع وارداتی شرکای تجاری ایران در این سالها شکل نگرفته است.
با استناد به این گزارش میتوان عنوان کرد؛ شاخص تنوع و تمرکز کالاهای صادراتی بهرغم متنوعتر شدن سبد صادراتی، کشور طی ۱۷ سال گذشته، متوسط رشد سالیانه این سبد حدود ۸/۱ درصد رشد بوده است. با وجود ۴۰۶۲ نوع محصول صادراتی در سال ۱۳۹۹، ارزش صادرات اغلب کالاها ناچیز و زیر ۱۰ هزار دلار بود.
نتایج محاسبات و تحلیلها نشان میدهد بیش از نیمی از ارزش صادرات ایران مربوط به کالاهای بدون فناوری و فاقد پیچیدگی بالا بوده است؛ بهعلاوه کالاهای برخوردار از فناوری بالا کمترین سهم از صادرات کالاهای کشور را طی سالهای مورد بررسی به خود اختصاص دادهاند.
چرا کالاهای صادراتی ایران به بازار جهانی نفوذ نکردند؟
گفتنی است که کالاهای صادراتی ایران از تنوع و حجم کافی برای نفوذ و حضور در بخش عمده بازارهای جهانی برخوردار نبوده است. برای مثال، با توجه به اینکه ایران بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران است، اما وجود برخی موانع از جمله فقدان بستهبندی مناسب و صادرات فلهای و… سدی برای نفوذ این کالا در بازارهای جهانی شدند.
بعد از انقلاب بیش از ۱۵۸ موافقتنامه دو یا چندجانبه با برخی از کشورها به امضا رسید، اما بیتوجهی به الزامات و همچنین نبود نظارت بر نحوه عملکرد و میزان اثربخشی موافقتنامهها به صوری شدن و از دست دادن کارکرد این موافقتنامهها منجر شد.
نکته قابلتحمل این است که موافقتنامههای تجاری و بازرگانی غالباً با کشورهایی منعقد شد که جزو شرکای عمده تجاری ایران نبودند و بهرغم انعقاد چندین موافقتنامه طی سالهای مختلف، حجم روابط تجاری با کشورهای طرف توافق، رشد چشمگیری نداشت.
در این گزارش تاکید شده است که حرکت کشورها از تولید و صادرات کالاها با فناوری پایین به سمت تولید و صادرات کالاها با فناوری بالا سبب سرعت رشد و توسعه اقتصادی و افزایش رفاه جامعه خواهد شد. بنابراین آگاهی از ساختار فناورانه تجارت کشور و بررسی روند تحول آن طی زمان میتواند به سیاستگذاری در جهت تولید کالاهای فناورانهتر و همچنین برخوردار از پیچیدگی و ارزشافزوده بالاتر کمک کند.
شاید بتوان عوامل ماندگار نبودن کالاهای صادراتی ایران را در برخی موانع ازجمله نوسانات بالا نرخ ارز، نبود نظام ارزی مشخص، افزایش هزینه تولید، عدم بازاریابی مناسب و مستمر، ضعف دستگاه دیپلماسی اقتصادی، تعدد و تورم قوانین و مقررات این حوزه و… یافت.
بنابراین یکی از مهمترین عوامل ماندگار نبودن کالاهای صادراتی ایران این است که سیاستهای تجاری کشور از یک روند باثبات در بلندمدت و در جهت تعامل بیشتر با کشورها ی هدف تجاری نیست.
ارزش ناچیز کالاهای صادراتی
اگرچه در اقتصاد ایران محصولات متنوعی تولید میشود، اما مقیاس صادراتی نیز در این میان مهم است که بررسیها نشان میدهد متأسفانه چنین مقیاسی برای تولیدات کشور وجود ندارد و بسیاری از کالاها فقط برای تأمین نیاز داخل تولید میشوند.
برای نمونه، بهرغم وجود ۴۰۶۲ نوع محصول صادراتی در سال ۱۳۹۹، میزان صادرات اغلب کالاها ناچیز بود. این امر گویای آن است که کالاهای صادراتی ایران از تنوع و حجم کافی برای نفوذ و حضور در بخش عمده بازارهای جهانی در مقایسه با کشورهای همسایه برخوردار نبوده است.