انقلاب اسلامی، محصول تفسیر فرهنگی از اقتصاد سیاسی

به مناسبت ایام بزرگداشت پیروزی انقلاب اسلامی، خوانش کتاب این هفته در موسسه مطالعات و پژوهش ‏های بازرگانی به بررسی ساختار پژوهشی و یافته های کتاب « مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ‏ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی » نوشته جان فوران استاد، جامعه شناسی دانشگاه ‏کالیفرنیای آمریکا اختصاص یافت که از پژوهشگران شناخته شده انقلاب های جهان و بویژه تحولات ‏اجتماعی ایران است. ‏

قاسم خرمی که مسئولیت ارائه این کتاب ‏را بر عهده داشت، گفت: کتاب مقاومت شکننده یکی از آثار روشمند، ارزشمند و قابل اعتنا درباره تحولات ‏چند قرن اخیر ایران است و حجم گسترده ای از اطلاعات را در خود جای داده است.‏وی در این جلسه به مباحث مرتبط با  انقلاب اسلامی در سال ۵۷  از دریچه جامعه شناسی تاریخی پرداخت و ‏افزود: در این کتاب ریشه تاریخی جنبش های اجتماعی که به شکل اعتراض، قیام ، کودتا، شورش و انقلاب در ‏جامعه معاصر ایران بروز یافته بررسی شده است.‏خرمی ادامه داد: در این کتاب با استفاده از روش  تفسیری با رویکرد جامعه شناسی تاریخی و قائل به ‏دیالکتیک ساختار و کارگزار از طریق فرهنگ سیاسی در ایجاد تحولات و دگرگونی های اجتماعی در ایران ‏پرداخته شده است.‏وی تحولات اجتماعی در ایران را حاصل مجموعه پیچیده از روابط میان بازیگران و ساختار داخلی و خارجی و ‏دیالکتیک اقتصاد سیاسی و فرهنگ و بازی متقابل منطق داخلی و خارجی ذکر کرد و گفت:در کشوری مثل ‏ایران، فرهنگ بویژه فرهنگ تشیع دریچه ای برای تفسیر اوضاع اقتصاد سیاسی است. اهمیت روش شناسی ‏این کتاب در این است که موضو فرهنگ را وارد تحلیل های مارکسیستی می کند. فوران می گوید ‏راهپیمایی محرم ۱۳۵۷ تمام اقشار و طبقات معترض را یکپارچه کرد و حکومت پهلوی را در سراشیبی ‏سقوط قرار داد. البته انقلاب ایران، انقلاب صرفا مذهبی نبود. بلکه مفاهیم مذهبی حلقه اتصال ساختار به ‏کارگزار بود ‏خرمی، الگوی نظری این کتاب را برگرفته از الگوی توسعه وابسته و نظریه نظام جهانی ایمانوئل والرشتاین ‏دانست و افزود: نظام جهانی شامل سه دسته کشورهای مرکز، پیرامون و حاشیه می شود. کشورهای پیرامون ‏مواد اولیه و بازارهای مصرف کشورهای مرکز یا نظام های سرمایه داری را تامین می کند. ‏وی ادامه داد: تعدادی از کشورهای توسعه نیافته جهان سومی هم ممکن است حول محور نظام جهانی ‏سرمایه داری، رشد کنند و حتی تبدیل به کشورهای نیمه صنعتی شوند، اما این رشد باثبات و مستمر ‏نخواهد بود. چرا که ادغام تدریجی این کشورها در اقتصاد جهانی، باعث نابودی صنایع بومی و شروع التهاب و ‏اعتراض در میان نیروهای اجتماعی و در نتیجه، کاهش مشروعیت حکومت و وقوع بحران و انقلاب در این ‏کشورها خواهد شد.‏همچنین در این کتاب تاکید شده است، اقتصاد همه کشورها وابسته به اقتصاد جهانی خواهد بود. هیچ ‏کشوری از پیرامون به مرکز راه پیدا نمی کند اما  برخی کشورهای مرکز ممکن است به حاشیه سقوط کنند. ‏مثلا ایران از اواخر دوره صفویه از مرکز به پیرامون سقوط کرد.خرمی اظهار کرد: ریشه همه انقلاب ها و جنبش های اجتماعی ایران از صفویه تا انقلاب اسلامی در توسعه ‏وابسته و مقاومت در برابر اقتصاد جهانی و استبداد داخلی بوده  است. همچنین  نظام سرمایه داری به دلیل ‏حفظ و تحکیم رابطه ه‍ژمونیک«مرکز- پیرامون»، از رژیم های سرکوبگرِ جهان سوم حمایت می کند. ‏بنابراین، اکثریتی که از توسعه وابسته متضرر شده اند دست به اعتراض و شورش می زنند. سیاست سرکوب ‏هم سبب نوعی مقاومت و همبستگی اجتماعی میان گروهها با فرهنگ ها و خرده فرهنگ های متفاوت می ‏شود، این ائتلاف هم ساختار اجتماعی جدیدی ایجاد می کند که منشا تحولات و دگرگونی های تازه می شود.‏وی تصریح کرد:  توسعه وابسته باعث شده است که اقتصاد ایران در بخش هایی رشد کند که تامین کننده ‏نیاز بازارهای سرمایه داری بوده است. بنابراین، همیشه اقلیت متصل به حکومت در رفاه و اکثریتی در رنج و ‏حرمان و نارضایتی بوده اند.‏وی ادامه داد: همچنین  توسعه وابسته سبب پیدایی جنبش‌های اجتماعی دگرگون‌طلب و اتحادهای ‏مردم‌گرایانه شده است که در آن از همه افکار و اقشار و طبقات حضور داشته اند. یعنی مثل انقلاب در ‏کشورهای سرمایه داری و کمونیستی نیست که فقط یک طبقه بورژوا یا پرولتاریا انقلاب نمی کند. بلکه همه ‏طبقات درگیر هستند.‏خرمی گقت: در این کتاب  جنبش‌های اجتماعی ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی چند طبقه‌ای، شهری و ‏تمام خلقی و دربرگیرنده اهداف عام و کلی عنوا شده بنابراین بعد از پیروزی به خاطر عدم تحقق اهداف عام، ‏دچار پراکندگی و شکست شده است. یعنی بعد از پیروزی انقلاب هرگروهی به دنبال تحقق اهداف و آرمان ‏خودش می رود و کشمکش های بی پایان شروع می شود. ‏وی ادامه داد: تمام اعضای ائتلافی که انقلاب را رقم می زنند، چون از فرهنگ و نگرش های متفاوتی ‏برخوردارند، بعد از پیروزی جنبش، به اهداف خود نمی‌رسند و همین امر، سبب بروز اختلاف، سرخوردگی و ‏نارضایتی  و زمینه‌ای برای نفوذ مجدد قدرت‌های خارجی و تحکیم سلطه پیشین نظام جهانی (سرمایه داری) ‏می شود.‏وی تصریج کرد: نظام جهانی همچنین در مقاطعی فرصت‌هایی را در اختیار جنبش‌های اجتماعی قرار داده وبه ‏پیروزی آنان کمک کرده است. به عنوان مثال نوع رابطه دولت آمریکا در زمان پیروزی انقلاب اسلامی به ‏نوعی تأیید کننده نقش نظام جهانی در تحولات داخلی ایران است.  اما  هرجا  قدرت‌های خارجی منافع خود ‏را درخطر ‌دیده اند اقدام به مداخله در جنبش‌ها و انحراف آنان کرده‌اند.‏وی در خاتمه افزود:از کتاب مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از ‏انقلاب اسلامی می توان نتیجه گرفت که ایرانی ها در ساقط کردن حکومت ها با هم متحدند اما در ایجاد نظام ‏جدید دچار تفرقه می شوند.‏