این رشته درباره تاثیرات محیط و منابع طبیعی بر انسان و همچنین خواص درمانی برخی مواد معدنی بحث میکند. خوشبختانه رشد روزافزون علم و فناوری امکان ایجاد نگاه دقیق در این بخش را فراهم کرده است. در همین راستا معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری به همراه سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور با استفاده از همه امکانات علمی و تخصصی خود نخستین گام را در جهت تهیه بستر مناسب همکاریهای بینرشتهای و استفاده بهینه در علوم کاربردی از جمله زمینشناسی پزشکی برداشتهاند. از این رو، در راستای برنامههای آتی در دست اقدام، روزنامه صمت با خانم دکتر فرح رحمانی، مشاور طرح توسعه نوآوریها و فناوری های حوزه زمینشناسی، معدن و صنایع معدنی معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری گفتوگو کرده است.
علم زمینشناسی پزشکی چیست و پیشینه آن مربوط به کدام دوره تاریخی است؟
زمینشناسی پزشکی علمی است که ارتباط آلایندههای طبیعی که از آغاز پیدایش زمین وجود داشته و از منطقهای به منطقه دیگر متفاوت است را بررسی میکند. در نتیجه تفاوت این عناصر و جغرافیای هر منطقه، آثار هرکدام از این عناصر و آلایندهها در بدن و ساختار وجودی انسانها و موجودات زنده متفاوت خواهد بود.
زمینشناسی پزشکی دو ارتباط کامل بین علوم زمین و علوم پزشکی را با هم برقرار کرده و از دیرباز و شاید بتوان گفت از قرن نوزدهم به این حوزه پرداخته شده است. دانشمندان بزرگ کشور مانند بوعلی سینا در قالب بحث پزشکی و عواملی مربوط به مشخصات جغرافیایی مانند درجه حرارت و رطوبت، نوع پوشش گیاهی و ارتفاع را برای بررسی شیوع و گسترش بیماریها در مناطق مختلف درنظر میگرفتند. در باقی کشورها نیز فلاسفه بزرگی مانند بقراط این روند را در پیش گرفته و دیدگاه تاثیر جغرافیا در سلامت مردم و حیوانات و دامها از پیش از میلاد تا به امروز وجود داشته است.
به گواه تاریخ مسئله زمینشناسی پزشکی از دیرباز با زندگی بشری در هم تنیده بوده و انسانها پیرو حل مشکلات زیستمحیطی و پزشکی، شروع به بررسی عوامل مرتبط کردهاند.
کشورهای پیشرو در زمینشناسی پزشکی کدامند؟
کشورهای حوزه اسکاندیناوی مثل سوئد و نروژ سردمدار این زمینه هستند. بهعنوان مثال، سوئد سالها در بحث زمینشناسی پزشکی روی بیماریهایی که در آن منطقه رواج داشتند کار کرده و به علل آن پرداخته است. همچنین بررسی کرده چگونه این تنوع محیطی بر حیوانات منطقه تاثیر گذاشته و حتی برای حل مشکلات و بیماریهای آنان نیز اقدام کرده است. برای نمونه، دیده شده حیوانات برخی از مناطق سوئد دچار بیماری شدند. ضمن تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفت، متوجه شدند ماده معدنی آپاتیت که مقادیر کلسیم خاکها و آبهای مناطق را تامین میکند، در آبهای مناطق سوئد وجود نداشته و این مسئله باعث بیماری حیوانات و برخی شهروندان شده است. به همین دلیل پزشکان سوئدی نیز بهعنوان راهحل در غذای دامی، خردههای استخوان را برای تقویت آنها و حل مشکل کمبود کلسیم و منیزیوم افزودند. به همین نحو این دست کشورها به شکل موثری از زمینشناسی پزشکی بهرهبرداری میکنند.
زمینشناسی پزشکی در ایران به طور علمی از چه سالی آغاز شد؟
سال ۱۳۸۳ من در سازمان زمینشناسی، بحث زمینشناسی پزشکی را مطرح و بهعنوان مجری طرح شروع به فعالیت کردم که افزونبر ۴۰ طرح در سراسر نقاط کشور اجرا شد. یکی از مهمترین طرحهای اجراشده، مطالعه کمربند سرطانخیزی خاورمیانه است که این کمربند قسمت شمالی کشور ما را دربرمیگیرد.
این کمربند شمال کشورهای ترکیه، ایران، قسمتی از افغانستان و کشورهای آسیای شرقی ازجمله چین را میپوشاند. در این کمربند سرطان مری یکی از سرطانهای بارز بوده و استان گلستان را به طور کامل از لحاظ آب، خاک و گیاه بررسی کرده و به نتایج مفیدی هم دست پیدا کردیم. درواقع این طرح با همکاری سازمان یونسکو و مرکز پژوهش بیماریهای کبد و گوارش بیمارستان دکتر شریعتی صورت پذیرفت و یکی از بزرگترین طرحهایی بود که از سوی سازمان زمینشناسی در حوزه زمینشناسی پزشکی انجام شده است.
سازمان زمینشناسی کشور برای آنکه کل کشور را از لحاظ ساختاری و زیستمحیطی بهتر بشناسد، بر کمربندهای متالوژنی که در کشور فلززایی و کانیزایی به همراه دارد، تمرکز کرده است. همچنین بررسی شده که وجود کمربندهای معدنی و متالوژنی گوناگون چه تاثیری بر محیطزیست و ساکنان آن مناطق داشته است. بهعنوان مثال مسزایی در جنوب کشور مانند معدن بزرگ مس سرچشمه که در استان کرمان قرار گرفته یا کمربند طلاخیزی که در غرب کشور وجود دارد.
بنا بر وضعیت ساختاری جغرافیایی و وجود کوههای آتشفشانی بهویژه در غرب کشور شاهد ساختارهای متفاوت سنگی و زمینشناسی هستیم. در کنار طلا، ماده سمی آرسنیک در این مناطق وجود داشته و این ماده خطرناک بر زندگی محیطزیست ساکنان و جانداران این منطقه تاثیر مخربی برجا خواهد گذاشت. در مثالی دیگر، وجود کمربندهای برخی از عناصر، برای ساکنان بعضی از مناطق مانند بیجار و قروه مشکلات پوستی یا گوارشی به همراه داشته که باید برای رفع این مشکلات پزشکی چارهای اندیشیده شود یا برخی دیگر از مناطق مانند سبزهوار دارای کانیهای سوزنی شکل بوده که این کانیها از طریق آب و خاک، گیاه و هوا وارد بدن افراد شده و باعث بیماریهای ریوی حاد و حتی سرطانها میشود.
کشور ما از سال ۱۳۸۳ بنیانگذار زمینشناسی پزشکی در منطقه بوده و از نخستین سازمانهای زمینشناسی جهان است که به عضویت انجمن بینالمللی زمینشناسی پزشکی راه پیدا کرده و بهعنوان فعالترین عضو در این انجمن شناخته شدهایم. تولیداتی که داشتیم در راستای شناسایی بیماریهای انسانی بهویژه سرطانها و در حیوانات بیماریهایی که منتج بر تاثیرگذاری بر محیط باشند، بوده و گزارشات به دست آمده پیرو این موضوعات، نتیجه و دستاورد کارهایی بوده که در سازمان زمینشناسی از سال ۱۳۸۳ تاکنون انجام شده است.
هدف از ایجاد مرکز زمینشناسی پزشکی در کشور چیست؟
درحالحاضر قسمتهای مختلف کشور به صورت جزیرهای در دست بررسی است. به عنوان مثال، وزارت نیرو آب مناطق، وزارت جهاد کشاورزی خاک نقاط مختلف و سازمان انرژی اتمی نیز میزان پرتوزایی عناصر را مورد بررسی قرار میدهند. بررسی سنگ و کانیشناسی نیز در سازمان زمینشناسی کشور انجام میشود. اما مرکزی که بتواند تمام این اطلاعات را در کنار هم قرار دهد و براساس آن هدف تمام این بخشها را همسو کند، وجود ندارد. در اصل فعالیت زمینشناسی پزشکی تحلیل تمام نقاط کشور از لحاظ زیستمحیطی، جغرافیایی، پزشکی و معدنی است و شناخت مناطق متناسب با ظرفیتها و مخاطراتی که به همراه آنهاست، وظیفه زمینشناسی پزشکی است.
توسعه علم زمینشناسی پزشکی چه تاثیری بر معادن کشور خواهد داشت؟
در زمینشناسی پزشکی بنابر آن است تا ابتدا مناطق براساس ساختارهای زمینشناسی، کمربندهای متالوژنی و ایالتها، نقاط و ظرفیتهای معدنی تقسیمبندی شوند. یکی از مناطقی که ظرفیت آلودگی و بیماریزایی دارد، معدن است؛ غلظت بالای عناصر و ترکیبات طبیعی، نوع فرآوری و استخراج میتواند یک عامل قوی برای بیماریزایی باشد که بررسی مسئله تاثیر معادن بر افراد چه شاغل در معادن و چه ساکن در مناطق معدنی، در زیرمجموعه بهداشت محیط و بهداشت شغلی قرار میگیرند.
شایان ذکر است که معادن ما دارای شعاع معدنی هستند؛ به این معنا که اگر معدنی در منطقهای وجود داشته باشد، تاثیرات زیستمحیطی آن تا شعاعی، آن منطقه را دربرمیگیرد و برای معادن در مناطق مختلف میزان این شعاع متفاوت است. این شعاع معدنی همان مناطقی هستند که در شهرها و روستاها دایر شده و متاسفانه هیچگاه اثرات معدنی بر ساکنان مناطق معدنی بررسی نمیشود. این بررسیهای معدنی یکی از اقداماتی است که در زیرشاخه فعالیتهای زمینشناسی پزشکی قرار میگیرند.
با توجه به اینکه ایران، کشوری معدنی است، از لحاظ زمینشناسی یک کشور برجسته در سطح دنیا به شمار میرود زیرا تمام ساختارهای زمینشناسی در کشور ما وجود دارد. در نتیجه، زمینشناسی سطحی و زمینشناسی زیرسطحی بسیار کمک خواهد کرد تا کشور را از نظرزمینشناسی زیستمحیطی، زمینشناسی پزشکی و کشاورزی کاملا مورد ارزیابی قرار دهیم.
پیشنهاد شما برای گام اول تاسیس مرکز زمینشناسی پزشکی چیست؟
بهرهگیری از توان شرکتهای دانشبنیان بهترین فرآیند برای نتیجهگیری درست است. با توجه به آنکه زمینشناسی پزشکی مجموعه بسیار گستردهای از مباحث مختلف را تشکیل میدهد، شناسایی هر بخش به طور تخصصی الزامی است. تاسیس مراکز تخصصی در زمینشناسی پزشکی از پیشنهادهای مطرحشده پیرو این موضوع است. مجموعهای که میتوان در این زمینه شکل داد شرکتهای دانشبنیان هستند. به آن دلیل که ساختار این شرکتها براساس دانش است، رونق خاصی در بخشهای مختلف کشور ایجاد شده و علاوهبر آن میتوان کشور را در مدتزمان بسیار کوتاهی مورد ارزیابی قرار داد.
نتیجه آن خواهد شد که بهعنوان مثال بیماریهای موجود در سطح کشور را با همراهی سازمانی مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در کنار شرکتهای دانشبنیان مورد بررسی قرار داده و ببینیم که محیطهای زمینشناختی، ژئوشیمی، هیدروژئوشیمی، ساختارهای گیاهی، پرتوزایی محیطی و… چه تاثیری بر ایجاد بیماریها و شیوع آنها داشتهاند. علاوهبر آن، موضوعی که میتوان مطرح کرد، پاکسازیهای علمی است. برای مثال، اگر تجمع زیستی عنصری در یک ماده گیاهی یا مواد خوراکی قرار دارد، از قوت غذایی مردم بومی و حیوانات بهویژه دام حذف شود یا در آن منطقه کشت محصول موردنظر صورت نگیرد.
تاکنون برای تاسیس زمینشناسی پزشکی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
با توجه به آنکه زمینشناسی پزشکی مسئلهای است که چندین نهاد و سازمان را دربرمیگیرد هیچ نهادی بهتنهایی توانایی ورود و اقدام در جهت این مسئله را ندارد. آقای مهدیزاده، مشاور عالی معاون علمی و فناوری ریاستجمهوری و مدیر طرح توسعه نوآوری ها و فناوری های حوزه زمین شناسی، معدن و صنایع معدنی توجه خاصی به علم زمینشناسی پزشکی داشته و بهدرستی تشخیص دادند که جای یک کارگروه زمینشناسی پزشکی در معاونت علمی و فناوری خالی است و باید تشکیل شود. وظیفه این کارگروه فراهم کردن بنیان و چارچوب تشکیلاتی خواهد بود.
براساس این بنیان، مراجعانی که قصد تاسیس شرکتهای دانشبنیان در زمینشناسی معدنی را دارند، هدایت و به سمت خواستههایی که برای کشور در حوزه زمینشناسی پزشکی مهم است سوق داده شوند. درنتیجه، طی یک بازه زمانی معین از طریق شرکتهای دانشبنیان به پایگاه اطلاعاتی مهم و کاملی از جمله منابع آبی، خاکی، معدنی و… دست پیدا خواهیم کرد. در ادامه نیز از ایجاد و شیوع بیماری در نقاط مختلف کشور جلوگیری شده و علل بیماریهایی که هنوز دلایل آن مشخص نیست، یافت میشود.
جای امیدواری است که در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری این تفکر ایجاد شده تا از جزیرهسازی جلوگیری کنیم و به سمت یکپارچهسازی اطلاعات برویم. جوانان متخصص در حوزههای مختلف علاقهمند به محیطزیست بوده و با حمایتهایی که از طریق این معاونت ازجمله مالی، معنوی و علمی خواهد شد، میتوانند برای کشور در آیندهای نزدیک نتایج علمی گرانباری بهوجود آورند و بتوانیم به کشاورزی، سلامت، معادن و… رسیدگی و به نوعی قبل از درمان از ایجاد بیماری جلوگیری کنیم. در کشور ظرفیت داریم که در علم زمینشناسی سرآمد باشیم و این علم را بهویژه برای کشورهای عضو اکو مانند عراق و پاکستان تجاریسازی کنیم.